Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
QUAÛ
ÑAÁT - QUEÂ HÖÔNG
Chöông V
Caùi chuû nghóa hieän thöïc khoâng theå coùCaùi hieän thöïc khoâng chaéc chaén
Chuû nghóa hieän thöïc coù theå coù hai nghóa trong chính trò. Nghóa thöù nhaát ñoøi hoûi con ngöôøi ñöøng ñaáu tranh vôùi thöïc teá nhöng thích öùng vôùi noù, nghóa thöù hai ñoøi hoûi con ngöôøi coi troïng thöïc teá ñeå mong thay ñoåi noù.
Nhöng treân caùi thöïc teá ñöôïc goïi laø hieän thöïc laïi coù nhieàu thöù khoâng coù gì chaéc chaén.
Hieän thöïc tröôùc tieân dó nhieân laø thöïc teá tröïc tieáp. Nhöng caùi thöïc teá tröïc tieáp laïi ñöa ñeán hai nghóa khaùc nhau. Moät ñaèng mang tính thôøi gian vaø moät ñaèng mang tính söï thöïc.
Nghóa thöù nhaát aùm chæ thöïc teá ngaøy hoâm nay, caùi naøy raát maïnh meõ, noù ñaõ xoaù nhoaø moät phaàn caùi thöïc teá hoâm qua, nhöng noù cuõng raát yeáu, bôûi vì noù cuõng seõ bò ñaøo thaûi moät phaàn bôûi caùi thöïc teá ngaøy mai. Lòch söû khoâng ngöøng cho chuùng ta thaáy söï mong manh cuûa nhöõng thöïc teá ñaõ töøng quaù hieån nhieân vaø thaéng theá trong taát caû nhöõng ngaøy hoâm nay. Chính theá, töø thaùng 6-1940 ñeán thaùng 10-1941, söï thoáng trò cuûa nöôùc Ñöùc Hítle treân toaøn AÂu chaâu ñaõ laø moät thöïc teá lòch söû ñaày söùc aùp ñaûo. Quaân ñoäi Ñöùc trong muøa heø 1941 ñaõ tieán ñeán daãy nuùi Coâ-ca-dô, tröôùc cöûa thuû ñoâ Maùt-xcô-va vaø Leâ-nin-graùt maø söï thaát thuû gaàn nhö laø chaéc chaén. Nöôùc Phaùp thua traän ñaõ trôû thaønh chö haàu. Nöôùc Anh bò ñaåy ra rìa, co cuïm döôùi bom ñaïn. Chaâu Myõ naèm ngoaøi cuoäc chieán, chuû nghóa hieän thöïc döôøng nhö phaûi laø söï thích öùng vôùi thöïc teá baát khaû khaùng: phuïc tuøng keû chieán thaéng.
Muøa heø 1940, Ñôø-goân laïi nhìn thaáy moät thöïc teá khaùc: Trong khi ñoái vôùi ña soá moïi ngöôøi chieán tranh ñaõ chaám döùt, ñoái vôùi oâng ta cuoäc chieán chæ vöøa môùi baét ñaàu: oâng ta cho raèng nhöõng cöôøng quoác to lôùn naèm ngoaøi cuoäc chieán, Lieân xoâ, Hôïp chuûng quoác Myõ seõ khoâng theå khoâng tham chieán, oâng ta thaáy raèng traän chieán tranh naøy seõ laø moät cuoäc chieán tranh theá giôùi vaø nhöõng löïc löôïng lôùn maïnh hôn kia moät khi tham chieán seõ ñeø beïp caùi Ñeä tam Ñeá quoác. Dó nhieân, caùi thöïc teá aáy, tuy trôû thaønh söï thaät vaøo nhöõng naêm 1942 - 1945, laïi chöa coù veû gì laø tieàn ñònh luùc baáy giôø.
Caùi gì seõ xaåy ra neáu cuoäc taán coâng cuûa nöôùc Ñöùc khoâng bò ñình laïi ñeán ngaøy 21-06-1941 vì cuoäc ñaûo chính moät thaùng tröôùc ñoù ôû Ben-graùt ñaõ laøm cho Hít-le maát ñi maáy tuaàn vaøo vieäc tieâu dieät quaân ñoäi Nam tö vaø neáu muøa ñoâng Nga ñaõ khoâng ñeán sôùm vaø raát laïnh ñeán noãi chaën ñöùng söï vaän chuyeån cuûa quaân ñoäi Ñöùc ñeå cho pheùp Maùt-xcô-va vaø Leâ-nin-graùt coù theå coá thuû ñöôïc? Vaø neáu ngöôøi Nhaät khoâng keùo nöôùc Myõ vaøo cuoäc chieán baèng caùch taán coâng Traân Chaâu Caûng vaøo thaùng 12-1941? Söï suïp ñoå cuûa nöôùc Ñöùc Quoác-xaõ luùc aáy chöa chaéc seõ laø vieäc khoâng traùnh khoûi. Nöôùc naøy cuõng coù theå thieát laäp moät caùch laâu daøi caùi baù quyeàn cuûa noù ôû AÂu chaâu chöù! Cho neân trong thôøi kyø khuûng hoaûng vaø chieán tranh, thöïc teá laïi raát hoãn loaïn vôùi nhöõng böôùc ngoaët vaø nhöõng thaêng traàm khoâng ñoaùn tröôùc ñöôïc.
Nhöng chuû nghiaõ hieän thöïc laïi khoâng ôû ñuùng vaøo choã maø xem ra noù phaûi ôû, nghóa laø ôû phía ñang chieán thaéng ngay tröôùc maét baèng söùc maïnh, cho neân khoâng coù gì laø phi hieän thöïc khi tin vaøo söï suïp ñoå cuûa söùc maïnh naøy. Coù nhöõng tröôøng hôïp caàn phaûi daùm ñaùnh cuoäc ôû beân ngoaøi taát caû chuû nghóa hieän thöïc vaø phi hieän thöïc.
yù nghiaõ söï thöïc cuûa töø hieän thöïc laïi ñöa ta veà nhöõng tình theá, söï kieän vaø bieán coá coù theå thaáy ñöôïc trong hieän taïi. Nhöng thöôøng thöôøng caùc söï kieän, bieán coá coù theå nhaän thaáy ñöôïc laïi che ñaäy nhöõng söï kieän, bieán coá khoâng nhìn thaáy ñöôïc hoaëc moät thöïc teá coøn chöa thaáy ñöôïc. Döôùi lôùp voû ngoaøi cuûa caùi thöïc teá thaáy ñöôïc, moät thöïc teá ngaàm, bò che laáp seõ hieän ra sau naøy maø ngöôøi theo chuû nghóa hieän thöïc laïi hoaøn toaøn khoâng thaáy ñöôïc noù. Coù nhöõng bieán coá - thaàn bí maø thoâng ñieäp cuûa chuùng chæ coù theå thaät söï hieåu ñöôïc moät khi chuùng ñöôïc thöïc hieän. Söï boå nhieäm Gooùc-ba-choáp vaøo chöùc Toång bí thö Ñaûng coâng saûn Lieân-xoâ laø moät bieán coá thaàn bí nho nhoû maø naêm naêm sau noù môùi trôû thaønh to lôùn. Vaøo naêm 1988, döï kieán söï suïp ñoå nhanh choùng cuûa caùi ñeá quoác to lôùn ñoù seõ laø moät vieäc hoaøn toaøn phi hieän thöïc, nhöng ngöôïc laïi, laïi raát hieän thöïc khi nghó raèng cheá ñoä cöïc quyeàn bò maéc vaøo nhöõng vaán ñeà ñang laøm noù suy suïp, tuy raèng cho ñeán thôøi kyø ñoù noù vaãn coøn ñöùng vöõng (1), nhöng duø sao cuõng khoâng coù tính hieän thöïc khi döï kieán söï töï huyû cuûa Lieân xoâ vaøo naêm 1992.
Moät laàn nöõa, chuùng ta laïi ñi vaøo nhöõng vuøng ñaày nghi vaán cuûa thöïc teá laøm cho nhöõng chuû nghóa hieän thöïc trôû thaønh nhöõng thöù khoâng coù gì chaéc chaén vaø coøn cho thaáy ñoâi khi nhöõng chuû nghóa tuy beà ngoaøi phi hieän thöïc, nhöng laïi laø nhöõng thöù coù tính hieän thöïc cao.
Chuùng ta caàn noùi theâm raèng coù raát nhieàu thöïc teá raát khoù naém baét, ngay caû ñoái vôùi - vaø nhaát laø - nhöõng chuyeân gia, ví duï nhö tröôøng hôïp tình traïng kinh teá theá giôùi: Khoù coù theå noùi ñöôïc noù seõ laø moät söï truøng hôïp nhaát thôøi cuûa nhöõng suy thoaùi kinh teá ôû möùc ñoä ñòa phöông, hay ñoù laø nhöõng trieäu chöùng cuûa moät khuûng hoaûng toaøn dieän nghieâm troïng trong töông lai?
Ñieàu naøy chöùng minh vôùi chuùng ta raèng caàn phaûi bieát giaûi maõ thöïc teá tröôùc khi nhaän dieän ñöôïc ñaâu laø chuû nghóa hieän thöïc.
Ñieàu naøy cho chuùng ta thaáy cuøng moät luùc raèng yù nghóa cuûa nhöõng tình huoáng, söï kieän vaø bieán coá coøn hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo caùch giaûi thích.
Taát caû nhöõng hieåu bieát, ngay caû nhaän thöùc, laø phieân dòch vaø taùi taïo(2) nghóa laø giaûi thích. Moät hieän thöïc toaøn boä chæ coù theå xuaát hieän qua lyù luaän, giaûi thích, qua nhöõng heä thoáng tö töôûng. Taát caû hieåu bieát veà moät hieän thöïc chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoaù, tuyø thuoäc vaøo heä thoáng giaûi thích cuûa chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoaù, nhöõng heä thoáng naøy laïi tuyø thuoäc laãn nhau trong moät heä thoáng giaûi thích lòch söû.
Chính nhöõng heä thoáng naøy coù theå laøm cho nhöõng quan nieäm tröøu töôïng, nhöõng nhaän thöùc töôûng töôïng, nhöõng aûo aûnh hay nhöõng yù töôûng queø quaët xuaát hieän nhö chính thöïc teá theo kieåu gaàn nhö moät aûo giaùc nôi nhöõng ngöôøi quaù tin vaøo noù.
Nhöõng ngöôøi Boân-seâ-vích ñaõ tin raèng mình naém ñöôïc hieän thöïc lòch söû vaø xaõ hoäi: chuû nghóa ñeá quoác, chuû nghóa tö baûn, ñaáu tranh giai caáp, söù maïng lòch söû cuûa töøng lôùp voâ saûn, söï ra ñôøi taát yeáu cuûa xaõ hoäi khoâng giai caáp laø nhöõng thöù hieån nhieân maø caùi heä thoáng giaûi maõ caùc tình huoáng, söï kieän, bieán coá cuûa hoï töøng phoâ tröông vaø khaúng ñònh. Cuoäc phieâu löu coäng saûn ñaõ töôûng mình ñi ñuùng höôùng cuûa hieän thöïc lòch söû. Nhöng thaät ra ñoù chæ laø moät söï noåi loaïn choáng hieän thöïc lòch söû.
Söï giaûi thích lòch söû theo chuû nghóa kinh teá ñaõ queân caùi taùc ñoäng cuûa caùc caáu truùc vaø nhöõng hieän töôïng phi kinh teá, laïi khoâng caàn bieát ñeán nhöõng tai naïn xaåy ra ngoaøi yù muoán, nhöõng caù nhaân, nhöõng ñam meâ, söï ñieân roà cuûa con ngöôøi. Noù töôûng coù theå naém baét ñöôïc baûn chaát saâu thaúm cuûa thöïc teá, nhöng quan nieäm maø noù döïa leân laïi laøm cho noù khoâng thaáy ñöôïc baûn chaát phöùc taïp cuûa thöïc teá naøy.
Söï thöøa nhaän thöïc teá phöùc taïp, caùi thöïc teá con ngöôøi, xaõ hoäi, lòch söû cuûa chuùng ta quaû thaät laø khoù. Nhöõng phaïm thöùc(3) cuûa chia caét / giaûn ñôn hoaù kieåm soaùt haàu heát caùc caùch suy nghó cuûa chuùng ta. Noù taùch rôøi nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa thöïc teá, noù caùch ly nhöõng muïc tieâu vaø hieän töôïng ra khoûi moâi tröôøng cuûa chuùng, noù khoâng coù khaû naêng tieáp thu moät kieán thöùc trong boái caûnh vaø trong caùi heä thoáng toaøn boä ñaõ laøm cho kieán thöùc naøy trôû neân coù yù nghóa. Noù khoâng theå tieáp thu caùi söùc maïnh caûi toå cuûa thôøi gian vaø noù khoâng theå giaûi phoùng caùc khaû naêng.
Vì theá taát caû nhöõng hieåu bieát veà hieän thöïc maø khoâng ñöôïc thuùc ñaåy vaø quaûn lyù bôûi caùi phaïm thöùc phöùc taïp seõ taát yeáu trôû thaønh queø quaët vaø theo nghóa naøy töùc laø thieáu chuû nghóa hieän thöïc.
Nhöng caùi phaïm thöùc phöùc taïp giuùp chuùng ta nhaän dieän tính phöùc taïp cuûa nhöõng hieän thöïc laïi khoâng ñem ñeán caùi gì chaéc chaén caû. Ngöôïc laïi noù giuùp chuùng ta ñöa ra aùnh saùng khoâng chæ nhöõng baát traéc gaén lieàn vaøo chính caáu truùc cuûa nhaän thöùc chuùng ta, maø caû nhöõng loã ñen baát traéc trong thöïc teá hieän taïi.
Vì theá :
- Thöïc taïi khoâng chæ laø caùi tröôùc maét.
- Thöïc taïi khoâng ñöôïc bieåu hieän ra moät caùch hoaøn toaøn hieån nhieân trong nhöõng söï kieän.
- Tö töôûng vaø lyù luaän khoâng phaûn aùnh nhöng theå hieän hieän thöïc, baèng moät caùch coù theå laàm laïc.
- Thöïc taïi cuûa chuùng ta chæ laø nhaän thöùc cuûa chuùng ta veà thöïc taïi.
- Thöïc taïi, chính noù cuõng laø moät söï ñaùnh ñoáTheá laø khi boái roái trong vieäc nhaän thöùc thöïc taïi, ngöôøi ta coù theå ñaët caâu hoûi: laøm moät ngöôøi theo chuû nghóa hieän thöïc thì coù hieän thöïc khoâng?
Caùi chuû nghóa hieän thöïc nhoû beù töôûng raèng thöïc taïi thì roõ raøng, nhöng roài chæ nhìn thaáy ñöôïc caùi tröôùc maét, thaät ra laø muø loaø. Nhö Bernard Gooethuysen (Beùc-na Gooc-uyùt-sen) noùi: "Laøm moät keû theo chuû nghóa hieän thöïc, oâi, moät söï khoâng töôûng lôùn!".
Giöõa tö töôûng vaø hieän thöïc: cuoäc noùi chuyeän cuûa nhöõng ngöôøi ñieác
ôû ñaây laïi naåy sinh ra moät vaán ñeà khaùc: tö töôûng coù moät quyeàn löïc gì treân hieän thöïc khoâng, ñieàu naøy giaû ñònh coù moät hieän thöïc vaø söùc maïnh cuûa tö töôûng?
Nhö chuùng toâi ñaõ daãn chöùng ôû moät choã khaùc(4), nhöõng tö töôûng vaø huyeàn thoaïi ñaõ trôû thaønh hieän thöïc, chuùng ngöï trò trong tinh thaàn vaø coù theå khoáng cheá ngay caû hieän thöïc lòch söû, daày xeùo vaø xuyeân taïc noù.
Cuoäc Caùch maïng Thaùng möôøi 1917 maø Leâ-nin, thuùc ñaåy bôûi tö töôûng raèng caàn phaûi ñeå cho lòch söû sinh ra ñöùa con xaõ hoäi chuû nghóa maø töø laâu noù thai ngheùn, thöïc ra laïi cho ra ñôøi moät chuû nghóa cöïc quyeàn.
Nhö nhöõng tình huoáng sau naøy ñaõ cho thaáy, hieän thöïc khoâng töï ñoäng vaø laäp töùc phuû ñònh caùi yù töôûng maâu thuaãn vôùi noù. Coù nhöõng tö töôûng mang moät naêng löïc ñaùng sôï: taát caû nhöõng tö töôûng lôùn vaø nhöõng ñöùc tin lôùn ñeàu nhö vaäy. Trong cuoäc ñaáu tranh giöõa tö töôûng vaø hieän thöïc, hieän thöïc khoâng phaûi bao giôø cuõng laø thöù maïnh nhaát(5). Tö töôûng coù theå baèng caùch uoáng maùu cuûa hieän thöïc ñeå ñaït ñöôïc moät söùc maïnh khuûng khieáp.
ôû Lieân xoâ, tö töôûng ñaõ cheá ngöï hieän thöïc. Noù ñaõ tieâu dieät taát caû nhöõng gì trong hieän thöïc choáng laïi noù baèng caùch tieâu dieät giai caáp noâng daân cuûa quoác gia noâng daân naøy, noù ñaõ baét hieän thöïc phaûi caâm laëng vaø nguïy trang, noù ñaõ xaây döïng moät hieän thöïc cöïc quyeàn gheâ gôùm, noù ñaõ saûn sinh ra moät söùc maïnh quaân söï lôùn lao chöa töøng coù. Nhöng tö töôûng thaéng theá naøy laïi suy thoaùi ngay trong luùc thaéng lôïi. Moät hieän thöïc khaùc, saûn phaåm cuûa söï giao hôïp giöõa tö töôûng vôùi hieän thöïc cuõ ñaõ thaønh hình vaø taïo thaønh chuû nghóa cöïc quyeàn hieän ñaïi - Chuû nghóa naøy ñaõ trôû thaønh moät hieän thöïc troïng yeáu cuûa lòch söû theá giôùi trong hôn nöûa theá kyû. Chuû nghóa cöïc quyeàn naøy caøng ngaøy caøng lôùn maïnh ñaõ khoâng coù khaû naêng thích öùng vôùi lyù töôûng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, maø cuõng khoâng coù khaû naêng thu löôïm ñöôïc caùi hieäu suaát kinh teá cuûa chuû nghóa tö baûn. Theá laø ñaõ manh nha yù töôûng caûi caùch noù. Caùi yù töôûng naøy döïa treân loøng hoaøi nghi, nhöõng nghi vaán vaø tænh ngoä cuûa vaøi vò laõnh ñaïo ôû treân ñænh cao cuûa quyeàn löïc ñeå hình thaønh moät tö töôûng chính trò môùi. Nhöng tö töôûng naøy laïi khoâng bieát quaûn lyù toát caùi hieän thöïc ñaõ bò nhöõng coâng cuï cöïc quyeàn khoáng cheá vaø vì theá muøa tan baêng cuûa hieän thöïc ñaõ trôû thaønh moät cuoäc ñoå vôõ taùn loaïn.
Coù moät söï lieân heä vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh roõ giöõa tö töôûng vaø hieän thöïc. Tö töôûng coù theå maïnh hôn hieän thöïc, nhöng ñaõ chaéc gì hieän thöïc seõ vì theá maø phuø hôïp vôùi tö töôûng. Nhöõng ñöùa con sinh ra töø söï giao phoái giöõa hieän thöïc vaø tö töôûng ñeàu khoâng gioáng gì vôùi cha meï chuùng caû.
Caàn phaûi döï kieán moät chính trò vôùi lieân heä bieän chöùng giöõa chính trò lyù töôûng (Idealpolitic)(6) vaø chính trò hieän thöïc (Realpolitic). Nhöng chuùng ta seõ laïi gaëp nôi chính trò hieän thöïc söï baáp beânh cuûa hieän thöïc, nghóa laø cuûa chuû nghóa hieän thöïc vôùi nguy cô hoaëc khoâng vöôït ra khoûi nhöõng ñieàu mong öôùc haõo huyeàn cuûa chính trò lyù töôûng vaø nhöõng muø quaùng cuûa chính trò yù töôûng (politique ideùelle), hoaëc baét buoäc phaûi chaáp nhaän caû caùi traät töï ñaõ ñöôïc thieát laäp vaø taát caû söï ñaõ roài.
Caùi gì laø caùi coù khaû naêng thöïc hieän ñöôïc ? Ñeán moät luùc naøo ñoù khoâng phaûi taát caû ñeàu coù theå thöïc hieän ñöôïc, nhöng chuùng ta laïi khoâng bieát nôi naøo laø bieân giôùi giöõa caùi coù theå vaø caùi khoâng theå.
Caùi gì laø caùi khoâng theå? Neáu khoâng coù ñuû nhöõng troùi buoäc caûn trôû söï dieãn bieán lòch söû, thì ít nhaát cuõng coù nhöõng caám caûn coù theå öùc cheá vaøi khaû naêng. Ñieàu chuùng ta caàn bieát laø nhöõng nguyeân toá caûn trôû naøo coù taùc duïng kìm haõm.
Coù nhöõng yeáu toá coù veû coù taùc duïng kìm haõm moät caùch tuyeät ñoái, nhöng laïi coù caùi keõ hôû cuûa chuùng: ví duï nhöõng boù buoäc cuûa caáu taïo lyù-hoaù ñaõ laøm cho söï soáng khoâng coù khaû naêng hieän höõu ñöôïc, cho ñeán moät luùc söï soáng laïi xuaát hieän moät caùch leäch höôùng vôùi söï phaùt sinh cuûa nhöõng nguyeân taéc caáu taïo môùi.
Cuõng theá, söï xuaát hieän cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi ñaõ khoâng theå coù ñöôïc tröôùc khi cuoäc caùch maïng nhieàu maët cuûa nhaân loaïi xaåy ra, lieân quan ñeán caáu taïo hình theå, di truyeàn, xaõ hoäi, vaên hoaù. Cuoäc caùch maïng naøy ñaõ cho pheùp hoäp soï ñöùng thaúng hôn vaø hình thaønh moät khoang treân thanh quaûn, nôi ñoù sau khi nhöõng daây thanh meàm xuoáng vaø voøm mieäng tieán hoaù, tieáng noùi môùi coù theå ñöôïc caáu aâm. Tröôùc khi coù caùc thaønh phoá vaø noâng nghieäp, con ngöôøi coøn soáng trong nhöõng xaõ hoäi nhoû beù, phaân taùn, khoâng coù quoác gia, baèng caùch saên baét, haùi löôïm, luùc aáy nhöõng caâu thuùc raát maïnh meõ cuõng ñaõ laøm cho noâng nghieäp vaø thaønh thò khoù coù theå ñöôïc toå chöùc.
Coù nhöõng thöù kìm haõm naøo khoâng theå vöôït qua ñöôïc? Caùi kìm haõm duy nhaát coù tính phoå bieán khoâng theå vöôït qua ñöôïc laø ñònh luaät thöù nhì cuûa nhieät ñoäng hoïc. Caên cöù treân ñònh luaät naøy, caùi chuyeån ñoäng vónh cöûu, ñôøi ñôøi baát dieät, thieân ñaøng haï giôùi laø chuyeän khoâng theå naøo coù ñöôïc.
Nhöng nhöõng kìm haõm coù tính chaát xaõ hoäi vaø kinh teá khoâng theå vöôït qua trong moät heä thoáng naøo ñoù tuyø tình theá laïi coù theå vöôït qua ñöôïc bôûi/vaø trong nhöõng sieâu heä thoáng, nhö tröôøng hôïp heä thoáng sinh vaät so vôùi heä thoáng lyù-hoaù, nhö tröôøng hôïp cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi so vôùi moät heä thoáng phaùt aâm hay nhö laø xaõ hoäi lòch söû so vôùi xaõ hoäi coå xöa. Dó nhieân sieâu heä thoáng cuõng coù nhöõng goø boù rieâng cuûa noù. Maø coù heä thoáng naøo laïi thoaùt ñöôïc nhöõng caâu thuùc. Vì khoâng theå loaïi tröø taát caû nhöõng troùi buoäc neân chuùng ta bieát raèng khoâng theå naøo toàn taïi treân theá giôùi moät thieân ñöôøng. Nhöng vieäc naøy khoâng heà caám caûn khaû naêng ñaït ñeán moät theá giôùi toát ñeïp hôn.
Vaø nhö theá chuùng ta laïi quay trôû veà vôùi söï baáp beânh, khoâng phaûi chæ laø söï baáp beânh maø chuùng ta gaëp phaûi khi ñieàu baát ngôø, tai naïn, söï kieän môùi (Gooùc-ba-choáp, Nam tö...) luoân luoân xaåy ñeán moät caùch ñoät ngoät vaø thöôøng xuyeân, maø coøn laø moät söï baáp beânh saâu roäng hôn veà phöông dieän tieàm löïc xaõ hoäi vaø con ngöôøi.
Söï ñaùnh cuoäc
Nguyeân taéc cuûa sinh thaùi hoïc haønh ñoäng(7), keùo daøi ra thaønh nguyeân taéc sinh thaùi hoïc chính trò, coù nghóa laø moät haønh ñoäng seõ baét ñaàu thoaùt khoûi yù ñònh (yù töôûng) cuûa nhöõng keû ñaõ phaùt ñoäng noù moät khi rôi vaøo quyõ ñaïo cuûa nhöõng phaûn töông taùc (taùc ñoäng hoã töông phaûn hoài (inter-reùtro-actions) - ND) trong moâi tröôøng maø noù can thieäp vaøo. Cho neân "söï phaûn ñoäng cuûa giôùi quyù toäc" voán laø ñaàu moái cuûa cuoäc trieäu taäp Hoäi nghò tam caáp naêm 1789, luùc ñoù ñaúng caáp quyù toäc vaãn töôûng seõ nhôø vaøo cheá ñoä boû phieáu theo ñaúng caáp ñeå laáy laïi ñöôïc nhöõng ñaëc quyeàn bò neàn quaân chuû chuyeân cheá töôùc ñoaït, laïi baát ngôø ñaõ ñöa ñeán moät keát cuïc hoaøn toaøn traùi ngöôïc laø söï xoaù boû toaøn boä nhöõng ñaëc quyeàn cuûa ñaúng caáp naøy. Traùi laïi, caùc traøo löu caùch maïng naêm 1936 ôû Taây ban nha, cuoái cuøng, nhö moät phaûn öùng, laïi daãn ñeán cuoäc ñaûo chính cuûa phe (ñoäc taøi-ND) Franco (Phraêng-coâ).
Trong khoa khí töôïng hoïc cuõng vaäy, moät söï phaân hoaù raát nhoû trong moät vuøng then choát coù theå sinh ra nhöõng phaûn öùng daây chuyeàn raát lôùn, töø ñoù naåy sinh yù nieäm "hieäu öùng böôm böôùm" (8). Cuõng theá, chæ caàn vaøi söï thay ñoåi nho nhoû veà tö töôûng trong ñaàu cuûa thuû laõnh moät ñeá quoác cöïc quyeàn lôùn seõ daáy leân moät phong traøo caûi caùch, ban ñaàu coøn thaän troïng vaø mang tính cuïc boä, nhöng daàn daàn lan ra, buøng leân vaø theo tieán trình seõ ôû vaøo traïng thaùi buøng noå, roài vôùi hieäu öùng cuûa taùc ñoäng / phaûn ñoäng, söï thaát baïi cuûa phe phaûn ñoäng baûo thuû seõ chaâm moài löûa cuoái cuøng. Tieán trình naøy ñaõ keát thuùc vôùi söï suïp ñoå cuûa chính ñeá quoác aáy trong voøng hai naêm. Nhö theá laø cuõng coù caû "hieäu öùng böôm böôùm" treân phöông dieän lòch söû.
Chung quy, nhöõng haäu quaû veà laâu veà daøi cuûa moät haønh ñoäng chính trò thì hoaøn toaøn khoâng theå tieân ñoaùn ñöôïc ôû khôûi ñieåm. Cuõng vì theá nhöõng haäu quaû daây chuyeàn töø naêm 1789 ñaõ hoaøn toaøn baát ngôø. Chính saùch khuûng boá cuõng ñaõ laø vieäc khoâng theå thaáy tröôùc ñöôïc, cuõng nhö chính bieán cuûa Thaùng noùng, cheá ñoä Toång taøi, Ñeá quoác, söï phuïc hoài vöông trieàu Buoác-boâng v.v.. Nhìn ôû moät goùc ñoä lôùn hôn thì nhöõng haäu quaû ôû AÂu chaâu vaø trong theá giôùi cuûa cuoäc caùch maïng Phaùp ñaõ khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc cho ñeán keå caû naêm 1917, cuõng nhö sau ñoù khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc nhöõng haäu quaû cuûa thaùng 10 naêm 1917, nghóa laø töø khi "chuû nghóa xaõ hoäi ñöôïc thieát laäp taïi moät nöôùc" cho ñeán luùc hình thaønh vaø suïp ñoå cuûa moät ñeá quoác cöïc quyeàn.
Nhö theá ñeå noùi raèng chính trò bò chi phoái khoâng phaûi chæ bôûi nguyeân taéc khoâng xaùc ñònh ñöôïc cuûa hieän thöïc maø chuùng ta ñaõ ñeà caäp ôû treân, nhöng coøn bôûi caû nhöõng taùc duïng cuûa nguyeân taéc khoâng xaùc ñònh ñöôïc cuûa sinh thaùi hoïc haønh ñoäng.
Ngay caùi vaán ñeà coå ñieån veà cöùu caùnh vaø phöông tieän cuõng phaûi ñöôïc ñaët vaøo trong moät quan heä khoâng chaéc chaén. Nhöõng thuû ñoaïn ñeâ tieän duøng cho moät muïc ñích cao caû coù theå khoâng nhöõng laøm oâ ueá muïc ñích naøy maø chuùng coøn coù theå ñi ñeán choã töï bieán mình thaønh cöùu caùnh. Vì theá khi Tcheâka vôùi söù maïng laø thanh tröøng nhöõng phaàn töû phaûn caùch maïng, ñaõ khoâng chæ laøm oâ ueá keá hoaïch cuûa chuû nghóa xaõ hoäi maø coøn töï muïc ñích hoaù baûn thaân baèng caùch trôû thaønh moät quyeàn löïc caûnh saùt toái cao döôùi nhieàu teân lieân tieáp Guepeou, NKVD, KGB, vôùi muïc ñích töï duy trì.
Sinh thaùi hoïc haønh ñoäng cho chuùng ta bieát raèng cuøng moät luùc nhöõng yù ñoà toát ñeïp coù theå ñöa ñeán nhöõng haäu quaû ñaùng phæ nhoå vaø nhöõng yù ñoà xaáu coù theå saûn sinh nhöõng keát quaû toát ñeïp, ít nhaát laø nhö vaäy trong thôøi gian ñaàu. Ví duï naêm 1991 khi cuoäc ñaûo chính quaân söï ôû Maùtxcôva nhaèm phuïc hoài cheá ñoä cuõ thaát baïi laïi cho pheùp xoaù boû cheá ñoä ñoäc taøi cuûa Ñaûng coäng saûn. Cho neân phaûi nhìn moät caùch bieän chöùng vaán ñeà cuûa muïc ñích vaø phöông tieän, nghóa laø khoâng theå ñeå cho moät trong hai caùi chieám ñöôïc ñòa vò chuû ñaïo(9).
Sinh thaùi hoïc haønh ñoäng töïa hoà khuyeân chuùng ta ñöøng laøm gì caû vôùi ba lyù do sau ñaây:
a/ Hieäu öùng teä haïi (hieäu öùng baát ngôø xaáu nhieàu hôn hieäu öùng toát maø chuùng ta hy voïng)
b/ Ñoåi môùi chæ laø moät söï hoaøi coâng (caøng thay ñoåi caøng quay veà choã cuõ)
c/ Nhöõng thaønh quaû bò uy hieáp (chuùng ta muoán caûi thieän xaõ hoäi nhöng laïi chæ thaønh coâng trong vieäc thuû tieâu nhöõng töï do vaø an toaøn).Dó nhieân chuùng ta khoâng ñöôïc coi thöôøng ba vaán ñeà treân, bôûi qua kieåm chöùng chuùng ñaõ ñuùng moät caùch gheâ gôùm trong cuoäc caùch maïng Boân-seâ-vích vaø nhöõng gì xaåy ra sau noù. Nhöng chuùng khoâng coù giaù trò tuyeät ñoái cuûa moät quyeát ñònh luaän vaø ngoaøi ra neáu thieáu ñoåi môùi thì cuõng chaúng khaùc naøo cöù ñeå maëc cho caùc tieán trình taøn luïi, thoái röõa, suy thoaùi vaø vì vaäy seõ ñi ñeán choã dieät vong.
Sinh thaùi hoïc haønh ñoäng khoâng khuyeân chuùng ta ñöøng laøm gì caû, nhöng môøi chuùng ta vaøo söï ñaùnh cuoäc ñaày nguy hieåm, vaøo caùi saùch löôïc haønh ñoäng cho pheùp chuùng ta caûi tieán, thaäm chí thuû tieâu nhöõng haønh ñoäng ñang xaåy ra. Sinh thaùi hoïc haønh ñoäng thuùc ñaåy chuùng ta ñeán moät quan heä bieän chöùng giöõa tö töôûng vaø hieän thöïc.
Caùi coù theå / caùi khoâng coù theå
Hoâm nay veà maët kyõ thuaät vaø vaät chaát chuùng ta coù theå laøm giaûm bôùt nhöõng baát bình ñaúng, nuoâi cho nhöõng ngöôøi ñoùi ñöôïc aên no, phaân phaùt taøi nguyeân, laøm giaûm söï taêng tröôûng daân soá, laøm bôùt nhöõng suy thoaùi moâi tröôøng, caûi caùch lao ñoäng cuûa con ngöôøi, taïo laäp nhieàu cô caáu cao caáp coù tính toaøn caàu vôùi nhieäm vuï ñieàu chænh vaø baûo hoä, phaùt trieån Lieân hieäp quoác thaät söï thaønh moät xaõ hoäi caùc quoác gia, laøm cho quaû ñaát ñöôïc trôû thaønh vaên minh. Coù theå xaây döïng ngoâi nhaø chung moät caùch hôïp lyù, söûa sang khoaûnh vöôøn chung. Truyeàn thoâng, tin töùc vaø kyõ thuaät coù theå laøm cho quaû ñòa caàu goàm 3 tyû ngöôøi thôøi vua Louis (Lui) XIV seõ deã leøo laùi hôn caû nöôùc Phaùp gaàn 20 trieäu daân.
Khaû naêng hình thaønh dö luaän toaøn caàu ñang ôû trong taàm tay chuùng ta nhôø phöông tieän truyeàn thoâng, nhôø caùc hình aûnh chôùp nhoaùng theå hieän söï lieân ñôùi toaøn caàu ñoái vôùi nhöõng coâ nhi Rumani, nhöõng ngöôøi tî naïn Campuchia, nhöõng ngöôøi Bosnia bi thaûm ; yù thöùc veà baûn saéc con ngöôøi cuõng nhö veà thaân phaän coâng daân quaû ñaát ñang loeù saùng qua nhöõng aùnh ñeøn chôùp naøy.
Khaû naêng yù thöùc ñöôïc caùi vaän meänh chung taêng daàn vôùi hieåm nguy, chuùng ñöôïc nuoâi döôõng bôûi nhöõng hieåm hoïa cuûa vuõ khí nguyeân töû, cuûa söï thoaùi hoaù nôi baàu sinh quyeån, cuûa söï suy thoaùi nôi baàu nhaân quyeån cuõng ôû möùc ñoä toaøn caàu bôûi baïch phieán vaø beänh Siña.
Chuùng ta ñaõ noùi qua raèng söï ñoaøn keát toaøn caàu laø moät ñoøi hoûi hôïp lyù toái thieåu ñoái vôùi noät theá giôùi ñaõ trôû thaønh nhoû beù trong ñoù taát caû tuyø thuoäc laãn nhau, nhöng söï ñoaøn keát töôûng deã daøng naøy laïi khoâng theå thöïc hieän ñöôïc vì noù ñoøi hoûi nhöõng chuyeån bieán trong caùc caáu truùc taâm lyù, xaõ hoäi, kinh teá, daân toäc...
Vì theá, caùi coù theå laïi thaønh caùi khoâng theå vaø trong theá giôùi kyø quaëc ñoù chuùng ta soáng maø khoâng coù khaû naêng ñaït ñeán ñöôïc nhöõng giaûi phaùp khaû thi.
Tuy nhieân, caùi coù theå maø khoâng theå naøy laïi raát hieän thöïc khi chöõ "chuû nghóa hieän thöïc" coù nghóa laø noù phaûi phuø hôïp vôùi nhöõng khaû naêng hieän thöïc cuûa kinh teá, canh noâng, kyõ thuaät, khoa hoïc v.v.., noùi chung laø cuûa thöïc teá.
Nhöng chính caùi chuû nghóa hieän thöïc toaøn caàu naøy laø caùi hoâm nay vaãn coøn khoâng töôûng!Löïc löôïng ñoái khaùng to lôùn
Laøm cho ñòa caàu ñöôïc vaên minh! Nhöng vieäc ñaàu tieân caàn phaûi laøm laø yù thöùc ñöôïc baûn thaân vaán ñeà vaên minh. Vaên minh chæ laø moät lôùp voû moûng beân ngoaøi xaõ hoäi vaø con ngöôøi chuùng ta. Caàn phaûi laøm cho caùi lôùp naøy daày theâm, ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi söûa ñoåi moät caùch saâu saéc nhöõng quan heä con ngöôøi vaø chính ñaáy laø moät vaán ñeà.
Söï man rôï naèm ngay trong vaên minh, khoâng chæ theo nghóa cuûa Walter Benjamin (Ouantô Bengiamin) laø taát caû vaên minh ñeàu sinh ra töø man rôï maø coøn theo nghóa phöùc taïp cuûa Freud (Phroy) (man rôï bò vaên minh öùc cheá, nhöng chöa hoaøn toaøn bò tieâu dieät) vaø cuõng trong nghóa toå chöùc hieän ñaïi (nhöõng söï phaùt trieån keát hôïp khoa hoïc, kyõ thuaät, quan lieâu taïo neân moät söï man rôï ñaëc thuø cuûa vaên minh).
OÂi! Ñaâu chæ cöù hy voïng, öôùc nguyeän, laäp keá hoaïch laø ñuû, neáu chæ coù theá thì roài taát caû ñeàu vónh vieãn chaúng ñi ñeán ñaâu. Coøn caàn phaûi ñoàng thôøi taäp trung bieát bao nhieâu caûi toå, maø chính vieäc naøy haàu nhö khoâng thöïc hieän noåi vì coù muoân vaøn söùc maïnh to lôùn ñang choáng ñoái noù.
Coù theå thöïc hieän ñöôïc ñieàu khoâng theå?
Coù phaûi chuùng ta ñang laäp laïi moät öôùc voïng maø cho ñeán hoâm nay noù vaãn luoân luoân khoâng thöïc hieän ñöôïc döôùi nhöõng hình thöùc Phaät giaùo, Kitoâ giaùo, xaõ hoäi chuû nghóa? Tö duy phöùc taïp duø sao cuõng ñaõ yù thöùc ñöôïc söï khoù khaên to lôùn vì bieát raèng: khoâng coù söï vaät naøo maø khoâng mang tính nhò truøng, trong caùi toát coù caùi xaáu, trong caùi xaáu coù caùi toát, raèng toät ñænh cuûa thieän myõ vaø hoaøn haûo laø nôi khoâng theå naøo ñaït ñeán ñöôïc, raèng trong sinh thaùi hoïc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi thì nhöõng taùc duïng phaûn hoài laãn nhau luoân luoân choàng cheùo khoâng löôøng tröôùc ñöôïc vaø khoâng coù caùch naøo loaïi boû "maët tieâu cöïc".
Caàn phaûi coù moät tieán boä gheâ gôùm cuûa con ngöôøi môùi coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà sô ñaúng cuûa chuùng ta.
Chuùng ta coù theå noùi thaúng ra raèng tình caûnh naøy theo lyù luaän thì tuyeät voïng: söï ñoåi môùi caøng trôû thaønh caáp baùch thì noù caøng trôû neân ña chieàu vaø trieät ñeå, vaø heä thoáng tinh thaàn, xaõ hoäi, kinh teá cuûa chuùng ta caøng laøm cho noù khoâng theå thöïc hieän ñöôïc.
Nhöng veà maët lyù luaän neáu tình theá ñaõ tuyeät voïng thì ñieàu naøy chöùng toû raèng chuùng ta ñaõ ñeán moät bieân giôùi loâgíc, nôi nhu caàu thay ñoåi cuõng nhö söï thoâi thuùc phöùc taïp hoaù coù theå daãn ñeán caùc bieán chuyeån vaø laøm xuaát hieän nhöõng sieâu heä thoáng. Chính khi moät tình theá veà maët lyù luaän ôû vaøo traïng thaùi beá taéc laø luùc maø caùi môùi seõ xuaát hieän vaø moät söï saùng taïo seõ xaåy ra, nhöõng thöù naøy luoân luoân vöôït haún leân treân loâgíc. Cuõng theá khi toå chöùc hoaù hoïc cuûa toaøn boä haøng trieäu phaân töû treân cô sôû loâgíc khoâng theå thöïc hieän ñöôïc thì ñoù seõ laø luùc moät toå chöùc soáng töï-sinh thaùi laïi ra ñôøi.
Nhö chuùng ta ñaõ ñeà caäp, söï tieán boä dó nhieân caàn thieát veà maët ñaïo ñöùc vaø chính trò seõ khoâng phaûi laø moät söï caàn thieát veà phöông dieän lòch söû ; baûn thaân cuûa söï tieán boä bò chi phoái bôûi nguyeân taéc cuûa baát traéc. Caùi maø chuùng ta muoán noù phaûi ñi tieân phong trong cuoäc vaän ñoäng lòch söû toaøn caàu chæ laø vaø coù leõ seõ chæ laø moät haäu veä nhoû beù ñeå choáng laïi söï man rôï. Moät laàn nöõa, chuùng ta gaëp laïi ôû ñaây caùi ñoøi hoûi ñeà khaùng caáp baùch maø chuùng ta ñaõ noùi ôû treân (xem chöông IV).
Nhöng khoâng phaûi vì theá maø vaän meänh chuùng ta taát yeáu seõ bò tieâu vong. Ngöôïc laïi, nhöõng löïc löôïng man rôï, chia reõ, muø quaùng, phaù hoaïi laøm cho moät chính saùch toaøn caàu trôû thaønh khoâng töôûng hieän ñang ñe doaï nhaân loaïi gheâ gôùm caøng laøm chuùng ta thaáy raèng chính saùch tieán hoaù nhaân loaïi vaø cuoäc caùch maïng toaøn caàu laø lôøi giaûi ñaùp cho moät nhu caàu sinh toàn.
Tö töôûng khoâng baét chuùng ta ñeà xuaát moät thöù "phaûi nhö theá naøo". Maùc ñaõ töøng noùi: "chæ coá söùc ñem theå hieän tö töôûng thaønh hieän thöïc vaãn chöa ñuû, baûn thaân hieän thöïc coøn caàn phaûi höôùng veà tö töôûng nöõa". Ngaøy nay ñaõ coù caùi chuyeån ñoäng song haønh ñoù: nhöõng löïc löôïng theá giôùi hoaù thaät söï ñang höôùng veà tö töôûng vaø tö töôûng coù theå ñi veà hieän thöïc baèng caùch cho nhöõng löïc löôïng ñang aûnh höôûng theá kyû naøy moät yù nghóa toaøn caàu veà loøng baùc aùi vaø thoâng caûm. Nhöng tieác thay laïi cuõng coù moät chuyeån ñoäng thöïc ñang ñi veà höôùng traùi ngöôïc. Vaø ôû ñaây chuùng ta laïi gaëp laïi söï khoâng chaéc chaén.
Nhöng neáu söï khoâng chaéc chaén cuûa hieän thöïc laø cô baûn thì chuû nghóa hieän thöïc chaân chính, trong khi vaãn coi troïng nhöõng chaéc chaén cuïc boä, nhöõng khaû naêng vaø baát khaû naêng, laïi ñaët cô sôû cuûa noù treân söï khoâng chaéc chaén cuûa hieän thöïc.
Söï khoâng chaéc chaén cuûa tinh thaàn vaø cuûa hieän thöïc ñoàng thôøi coù theå ñöa ñeán cô may cuõng nhö hieåm hoaï. Thieáu chuû nghóa hieän thöïc tröïc tieáp seõ ñöa ñeán choã vöôït ra ngoaøi caùi tröïc tieáp. Vaán ñeà laø ñöøng ñi theo chuû nghóa hieän thöïc vôùi nghóa taàm thöôøng cuûa noù (thích öùng vôùi caùi ngay tröôùc maét) maø cuõng ñöøng theo chuû nghóa phi hieän thöïc vôùi nghóa taàm thöôøng cuûa noù (vöôït ra khoûi nhöõng giôùi haïn cuûa hieän thöïc), nhöng theo moät chuû nghóa hieän thöïc vôùi nghóa phöùc taïp (hieåu ñöôïc caùi baát traéc cuûa hieän thöïc, bieát raèng coøn coù khaû naêng chöa nhìn thaáy ñöôïc trong hieän thöïc), ñieàu naøy vaãn thöôøng mang tính phi hieän thöïc.
Moät laàn nöõa ôû ñaây, hieän thöïc laïi thoaùt khoûi taàm tay cuûa nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa hieän thöïc vaø cuûa caû nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa khoâng töôûng.
Hieän thöïc theá giôùi ñuùng laø khoâng theå naém baét ñöôïc, noù bao haøm nhöõng baát traéc to lôùn vì tính phöùc taïp, vì nhöõng thaêng traàm, nhöõng ñoäng löïc ñoái khaùng, pha troän, nhöõng loái reõ baát ngôø, vôùi nhöõng khaû naêng töôûng chöøng khoâng theå coù vaø nhöõng caùi khoâng theå laïi töôûng chöøng nhö coù theå. Tính khoâng theå naém baét ñöôïc cuûa caùi hieän thöïc toång theå laïi taùc ñoäng ngöôïc treân nhöõng boä phaän ñaëc thuø, bôûi vì söï bieán hoaù cuûa caùc boä phaän voán tuyø thuoäc vaøo söï bieán hoùa cuûa toång theå.
ÔÛ ñaây chuùng ta ñöùng tröôùc moät nghòch lyù phi thöôøng, trong ñoù chuû nghóa hieän thöïc laïi trôû thaønh khoâng töôûng vaø caùi coù theå laïi thaønh khoâng theå. Nhöng nghòch lyù naøy cuõng noùi vôùi chuùng ta raèng vaãn coù moät caùi khoâng töôûng coù tính hieän thöïc vaø vaãn coù moät caùi khoâng coù theå coù maø laïi coù. Nguyeân taéc baáp beânh cuûa hieän thöïc laø moät khe hôû vöøa ôû trong chuû nghóa hieän thöïc laïi vöøa ôû trong caùi khoâng theå. Chính trong keõ hôû naøy maø chính trò nhaân loaïi phaûi ñöôïc ñaët vaøo.
Chuùng ta laäp laïi ôû ñaây ñieàu ñaõ töøng ñeà caäp: phaûi bieát ñaùnh cuoäc ôû phía beân kia cuûa chuû nghóa hieän thöïc vaø cuûa chuû nghóa phi hieän thöïc.
Chuù thích:
(1) Xem nhöõng chaån ñoaùn vaø döï ñoaùn cuûa toâi trong "Ñeå ra khoûi theá kyû XX", Pour sortir du XXe sieøcle (1re eùdition - 1981) Paris, Ed. du Seuil, "Points Essais". "Veà baûn chaát cuûa Lieân-xoâ", (De la nature de l'URSS). Paris, Fayard, 1983, tr. 215 - 224 vaø 250 - 251. "Tö duy veà AÂu chaâu", (Penser l'Europe). Paris, Gallimard, "Folio", 1990.
(2) Xem E. Morin "Phöông phaùp luaän", t. 3, "Söï hieåu bieát cuûa Tri thöùc", sñd, tr. 209 - 210.
(3) Veà khaùi nieäm phaïm thöùc (Paradigme) maø coù nôi dòch laø heä yù nieäm, xem E. Morin "Phöông phaùp luaän" taäp 4, "Tö töôûng", sñd, tr. 211 - 238.
(4) Xem E. Morin "Phöông phaùp luaän" sñd, tr. 113 - 128
(5) Saùch ñaõ daãn, tr.147.
(6) S. Korber, "Chính saùch ñoái ngoaïi" (Foreign Policy), No 79, 1990, Washington DC tr. 3- 24.
(7) Xem E. Morin, "Daãn nhaäp vaøo tö töôûng phöùc taïp", sñd.
(8) Söï ñaäp caùnh cuûa moät con böôùm ôû chaâu uùc coù theå gaây neân moät caùi voøi roàng luïc ñòa ôû New York.
(9) Xem Edgar Morin : "Ñeå ra khoûi theá kyû XX", saùch ñaõ daãn tr. 300 - 302.
[ Trôû Veà ]