Thaùi thuyû khai cô, töù coá sôn haø quy baûn tòch
Ñaêng cao voïng vieãn, quaàn phong la lieät töû thi toân.
(Môû loái ñaép neàn, boán maët non soâng quy moät moái
Leân cao nhìn roäng, nghìn truøng ñoài nuùi töïa ñaøn con)

Bôûi ñaõ qua roài nhöõng nghìn, nhöõng chuïc nghìn naêm toå tieân nguyeân thuûy, töøng thò toäc, vaøi chuïc ngöôøi, truù naùu trong caùc hang ñoäng Hoøa Bình, Baéc Sôn, gheø ñeõo qua loa nhöõng maûnh cuoäi suoái, cuoäi soâng laøm ñoà duøng, nhaët töøng haït, cuû, baét töøng con oác ñeå nuoâi mình, vaø ngoaøi vieäc kieám soáng aáy, chaúng coøn laø bao coâng söùc, thôøi gian vaø taâm trí ñeå ñoùng goùp cho ñôøi soáng vaên minh ñích thöïc cuûa con ngöôøi.

Ñaõ ñeán luùc nhöõng boä laïc ngöôøi Vieät coå, ngoaøi vieäc chieám lónh khaép mieàn nuùi röøng Ñoâng Baéc, Taây Baéc, doïc Tröôøng Sôn, coøn ñuû theá vaø löïc ñeå traøn ra khai phaù töø mieàn bieån Ñoâng nöôùc maën ñeán ñoài goø trung du vaø caû mieàn ñoàng baèng ñaàm laày, vôùi neàn kyõ thuaät ñaõ ñöôïc suoát moät thôøi ñaïi ñoà ñaù daøi daëc ñöa tôùi ñænh cao cuoái cuøng.

Vaên minh coù ñieàu kieän ñeå xaây ñaép nhieàu hôn vaø leõ ra phaûi coù ñöôïc moät ñaøi cao thaønh töïu vaø bieåu hieän vôùi quy moâ lôùn lao töông xöùng. Theá nhöng, gaïn loïc töø nhöõng vaên hoùa khaûo coå thôøi ñaù môùi muoän vôùi nhöõng ñaëc tröng gaàn guõi vaø coù tuoåi treân döôùi boán nghìn naêm - töø vaên hoaù hang ñoäng ôû röøng nuùi ñeán vaên hoaù soâng nöôùc ven bieån hoaëc vaên hoaù ñoài goø trung du vaø ñoài ñaát ñoàng baèng - laïi thaáy phoå bieán moät quy moâ taûn maïn vaø moät tình traïng phaân taùn. Roõ raøng laø coøn söï rôøi raïc boä laïc - chæ treân moät mieàn ñaát nöôùc maø söû cuõ ñaõ nhaéc tôùi con soá 15 boä laïc - thì quy moâ vaø tình traïng keùm vaên minh naøy coøn ngöï trò.

Trong khi ñoù ñaõ hieän ra nguy cô coù theå thuû tieâu ngay chính neàn vaên minh coøn ñang ñoä manh nha aáy töø nhöõng theá löïc baønh tröôùng khoång loà ôû caùc phöông trôøi xa ñaõ taäp hôïp xong caùc söùc maïnh ñen toái cuûa noù.

Moät quaù trình dieãn bieánvaên minh kyø laï:
Töø Vaên hoaù Phuøng Nguyeân ñeán Vaên hoaù Ñoâng Sôn röïc rôõ

Töø ñòa baøn quanh ñænh tam giaùc chaâu cuûa ñoàng baèng phuø sa soâng Hoàng, neàn vaên hoaù khaûo coå Phuøng Nguyeân vöøa khôûi saéc, vöøa toaû ra nhöõng aûnh höôûng cuûa mình ñeå roài töø ñaáy hình thaønh vaø phaùt trieån neàn vaên hoaù khaûo coå Ñoâng Sôn röïc rôõ, truøm leân treân vaø thay theá taát caû caùc vaên hoaù khaûo coå khaùc trong kyû nghìn naêm cuoái cuøng tröôùc Coâng nguyeân.

Giôû laïi nhöõng trang söû cuõ ghi cheùp veà thôøi ñaïi naøy, chuùng ta laïi gaëp nhöõng doøng chöõ coâ ñoïng noùi veà nhaân vaät Huøng Vöông, ñöôïc xöng tuïng laø "ngöôøi kyø laï" Phong Chaâu - ñeàu laø teân goïi xöa cuûa vuøng "Ñaát toå" quanh nôi hoäi löu cuûa caùc doøng soâng, soâng Hoàng, Ñaø, Loâ - thu phuïc ñöôïc caùc boä laïc maø thaønh laäp moät coäng ñoàng lôùn maïnh hôn vaø döïng  nöôùc Vaên Lang vôùi kinh ñoâ Phong Chaâu.

Trong khi ñoù, baèng nhöõng hình töôïng vaø tình tieát traùng leä, truyeàn thuyeát daân gian cuõng khôi ra moät doøng truyeän keå traøn ñaày söùc haáp daãn veà coäi nguoàn caùc vua Huøng laø töø söï giao hoaø giöõa Boá Roàng (Laïc Long), tieâu bieåu cho caùc taäp ñoaøn ngöôøi Vieät Coå vuøng vaên hoaù soâng nöôùc ven bieån, vaø Meï AÂu (AÂu Cô), töôïng hình cuûa caùc coäng ñoàng cö daân mieàn vaên hoaù nuùi ñoài ôû Vieät Trì - Baïch Haïc; veà vua Huøng cuøng caùc töôùng taù, caùc con gaùi, con trai, con reå... chieán thaéng giaëc ngoaïi xaâm, ñieàu khieån kyø coâng traán ngöï giaëc luõ luït, tìm ra döa haáu, vaø laøm baùnh chöng, baùnh giaày, daïy daân gian ñieåm vaø muùa haùt, khai phaù ñaûo hoang vaø ñaàm laày, môû roäng ñaát ñai cöông vöïc...

Taát caû caùc nguoàn thoâng tin khaùc nhau nhö theá khoâng coù gì khaùc hôn laø söï phaùt saùng hay aùnh xaï cuûa moät tieán trình lòch söû vó ñaïi "môû loái ñaép neàn, boán maët non soâng qui moät moái" ôû thôøi ñaïi caùc vua Huøng.

Keát thuùc ñöôïc söï phaân taùn, taûn maït nhö vaäy chính laø söï vöôït leân cuûa vaên minh. Vaên minh ñöôïc baûo veä cuõng chính laø nhôø ñoù. Vaø cuõng chính laø vì theá maø taïo ra ñöôïc söï phaùt trieån maïnh meõ hôn cuûa vaên minh. Nhöõng quan heä bieän chöùng aáy cuûa phaïm truø vaên minh ñeàu chaèng cheùo qua moät haït nhaân cô baûn: Thoáng nhaát.

Chính söï thoáng nhaát ñaát nöôùc ñöôïc thöïc hieän laàn ñaàu tieân ôû thôøi ñaïi caùc vua Huøng laø moät tieàn ñeà quan troïng ñeå nôû roä neàn vaên minh röïc rôõ thöù nhaát cuûa daân toäc: Neàn vaên minh soâng Hoàng.

Söï thoáng nhaát aáy ñaõ xoaù boû ñöôïc nhöõng ranh giôùi töø lôùn nhö caû moät vuøng ñeøo Ngang hay Tam Ñieäp, ñeán nhoû nhö moät khuùc soâng hay vaït röøng, töøng chia caùch caùc boä laïc, ñaëng chuyeån hoaù khoâng phaûi chæ theo caáp soá coäng nhöõng soá daân, naêng löïc vaø taøi nguyeân cuûa lieân minh boä laïc, maø laø theo caáp soá nhaân, ñeå thaønh caû moät söùc maïnh toång hôïp cuûa moät khoái coäng ñoàng gaén boù, goàm khoaûng moät trieäu ngöôøi - moät soá daân coù yù nghóa raát ñaùng keå vaøo thôøi ñieåm baáy giôø - ôû treân moät ñòa vöïc lieàn khoaûng roäng lôùn vaø giaøu coù töø phía nam ñeøo Haûi Vaân tôùi maõi vuøng röøng nuùi xa ôû phía baéc: Ñòa baøn nöôùc Vaên Lang cuûa ngöôøi Vieät Coå.

Trong lòch söû, ñaây laø laàn thöù nhaát xuaát hieän moät söùc maïnh vôùi moät chaát löôïng môùi laï nhö vaäy. Cho neân nguoàn ñaát nguyeân khai maøu môõ aáy môùi thuùc nôû ñöôïc caû moät muøa maøng vaên minh röïc rôõ, vôùi saéc maøu vaøng oùng cuûa luùa neáp vaø ñoàng thau, vôùi nhöõng aâm thanh huøng traùng cuûa troáng ñoàng, coàng chieâng, cuøng tieáng kheøn daët dìu, tieáng chuoâng nhaïc thaùnh thoùt vaø tieáng seânh phaùch gioøn giaõ; vôùi boùng hình ñoà soä maø duyeân daùng cuûa nhöõng ngoâi nhaø saøn maùi cong vaø nhöõng con thuyeàn voïng laâu ñi bieån; vôùi söùc noùng cuûa caùc loø luyeän kim vaø voøng xoay nhanh cuûa nhöõng baøn naën chuoát goám, tieän khoan ñaù; vôùi ñöôøng neùt hoa vaên ñoái xöùng haøi hoaø vaø tinh vi trang trí treân khaép caùc vaät phaåm; vôùi söï chaêm nom aân caàn vaø hôïp thöùc cho nhöõng löùa treû sô sinh, nhöõng ñoâi gaùi trai vaø nhöõng ngöôøi lìa ñôøi: vôùi nhöõng vua Huøng cuøng laïc haàu, laïc töôùng vaø daân laøng chaï gaén boù trong moät theå cheá chöõng chaïc maø khoan hoaø...

Chính nhöõng vuøng ñaát maõi xa ngoaøi ñaûo khôi hoaëc naèm saâu trong ñaát lieàn, töøng tieáp nhaän saâu saéc nhöõng aûnh höôûng cuûa neàn vaên minh soâng Hoàng, laøm chöùng veà söùc chieáu saùng cuûa neàn vaên minh aáy ôû Ñoâng Nam AÙ ñöông thôøi. Cuõng nhö söï baát löïc cuûa caû moät nghìn naêm xaâm löôïc, thoáng trò vaø ñoàng hoaù cuûa boïn phong kieán phöông Baéc, cuøng vôùi hieäu quaû cuûa nhöõng truyeàn thoáng xaõ hoäi vaø vaên hoaù trong suoát moät nghìn naêm sau ñaáy nöõa, ñaõ thöøa nhaän söùc aên saâu cuûa neàn vaên minh naøy vaøo chieàu daøi lòch söû Vieät Nam.

Moái quan heä giöõa Thoáng nhaát vaø Vaên minh ñaõ moät laàn xaùc laäp vaø ñöôïc chöùng minh ôû thôøi ñaïi caùc vua Huøng, seõ ñöôïc taùi hieän vaø phaùt trieån ôû caùc thôøi ñaïi sau.

Noùi vaên minh laø noùi ñeán söï keát tuï: keát tuï cuûa söï phaùt trieån kyõ thuaät saûn suaát, keát tuï cuûa söùc saùng taïo nhaân daân, keát tuï cuûa taâm hoàn daân toäc. Boán möôi theá kyû troâi qua, cho ñeán hoâm nay, chuùng ta caøng thaáy roõ: Taát caû söùc maïnh, tinh hoa, baûn saéc, taâm hoàn vaø truyeàn thoáng daân toäc Vieät Nam hình thaønh trong lòch söû, ñeàu coù maàm moáng ñaàu tieân töø moät ngoïn nguoàn laø neàn vaên minh Vieäc coå cuûa thôøi ñaïi cuûa caùc vua Huøng döïng nöôùc.