Tröôùc khi tìm thaêm laïi nhöõng laøng xöa xoùm coå ñöôïc laäp leân töø caùch ñaây haøng nghìn naêm, chuùng ta thöû tìm hieåu nhöõng teân goïi xa xöa cuûa nhöõng xoùm laøng aáy.

ÔÛ Vieät Nam ngaøy nay coøn soùt laïi hai töø coå ñeå chæ laøng xoùm ôû mieàn ñoàng baèng: ñoù laø keû vaø chaï.

Ví duï ta coù Keû Seùt, (teân noâm cuûa laøng Thònh Lieät), Keû Mô (Hoaøng Mai), Keû Traàu (Phuø Löu), Keû Baùng (Ñình Baûng), Keû Veõ (Ñoâng Ngaïc) v.v... ñoù laø teân goïi coù töø raát laâu ñôøi vaø gaàn guõi vôùi töø kuel trong tieáng Möôøng duøng ñeå chæ baûn Möôøng.

Coøn chaï, coù leõ xöa hôn caû keû, cuõng laø töø coå duøng ñeå chæ moät coäng ñoàng cö daân thaáp hôn keû.

Trong tieáng Vieät hieän ñaïi, chaï chæ coøn xuaát hieän trong moät vaøi töø keùp, thaønh ngöõ vaø ñòa danh nhö chung chaï, laêng chaï, aên chung ôû chaï, naèm lang nguû chaï; chuøa Ba chaï laø ngoâi chuøa voán laø cuûa ba laøng Xeùp, Saèn vaø Maïch Traøng (ôû huyeän Ñoâng Anh, ngoaïi thaønh Haø Noäi).

Moât vaøi troø haùt cheøo ñöôïc Löông Theá Vinh ôû theá kyû XV ghi laïi trong cuoán Hí phöôøng phuû luïc:

Trình laøng trình chaï
Thöôïng haï taây ñoâng
Tö caûnh hoaø trung
Nghe toâi giaùo troáng...

Cuøng vôùi töø keû gaàn vôùi kuel trong tieáng Möôøng, chaï vaø laøng chaï cho ta thaáy söï gaàn guõi vôùi nhöõng yeáu toá vaên hoùa Vieät - Möôøng qua moät loaït töø ngöõ ñoàng daïng: lang, laøng, quan lang, nhaø lang, nhaø laøng, aên chung ôû chaï, soáng ôû laøng, sang ôû nöôùc...

Coäng ñoàng, taäp theå thaân quen nhaát cuûa ngöôøi daân Vieät coå laø laøng chaï. Thuôû aáy con ngöôeùi caù theå chöa xuaát hieän roõ neùt, trong khi ñoù, loái tuï cö, phong tuïc, hoäi heø, vaên hoïc, ngheä thuaät, tö duy ôû thôøi ñaïi döïng nöôùc ñaõ ñöôïc taïo ra, toàn taïi chuû yeáu ôû laøng, theo laøng vaø noùi veà laøng.
Sau khi ñaõ tìm hieåu thieân nhieân Vieät coå, chuùng ta tieáp tuïc cuoäc haønh trình veà thôøi ñaïi Huøng Vöông döïng nöôùc baèng moät chuyeán vieáng thaêm laøng xöa chaï coå caùch ñaây haøng nghìn naêm. Trong khung caûnh ñoù, chuùng ta seõ tìm xem ngöôøi Vieät coå toå tieân ta ñaõ ôû vaø aên ra sao, maëc vaø duøng nhöõng gì, gaëp gôõ tuï hoäi giao thieäp vôùi nhau theo nhöõng leà loái, phong tuïc naøo, trình dieãn cuøng thöôûng thöùc nhaïc, muùa, haùt ra sao, saùng taïo hình chim, daùng nhaø, kieåu thuyeàn, töôïng ngöôøi, truyeän thaàn... vôùi nhöõng yù nghó gì?

Neàn khaûo coå hoïc treû trung ñaày söùc soáng cuûa chuùng ta sau hôn 15 naêm nhieät tình lao ñoäng ñaõ ñaøo hoaëc tìm ñöôïc khoaûng 200 laøng chaï coå treân moät ñòa baøn roäng lôùn töø Phuù Thoï ñeán Bình-Trò-Thieân.

Ñaây laø nhöõng ngoâi laøng ñaõ moïc leân ôû thôøi Huøng Vöông, vöøa laø ñôn vò xaõ hoäi vöøa laø toå chöùc ñôøi soáng cuûa xaõ hoäi, coù moät thôøi gian toàn taïi laâu daøi haøng traêm naêm, caû ñeán haøng nghìn naêm, nhö nhöõng ngoâi laøng ñaõ ñaøo ñöôïc ôû Minh Taân, Phuøng Nguyeân (Phuù Thoï), Vinh Quang, Cam Thöôïng (Haø Taây), Ñoâng Sôn, Thieäu Döông (Thanh Hoaù)...

Nôi caém ñaát xaây laøng laø söôøn ñoài, chaân nuùi, doi ñaát ñeå ñöôïc cao raùo, maùt meû, traùnh aåm thaùp, luït loäi, laø ven soâng suoái, ñaàm hoà ñeå tieän vieäc laáy nöôùc duøng haèng ngaøy, vieäc ñaùnh caù, ñi laïi baèng thuyeàn maûng, hay laø gaàn nhöõng nôi coù theå khai thaùc thaønh ruoäng raãy vaø naèm treân nhöõng ñaàu moái, truïc giao thoâng ñeå tieän ñi laïi laøm aên baûo veä hoa maøu.

Quy moâ cuûa laøng trung bình khoaûng moät hai vaïn meùt vuoâng, ngang vôùi quy moâ moät xoùm hieän ñaïi coù 200, 300 nhaân khaåu, coù nôi nhö ôû Ñoâng Sôn, Thieäu Döông thì roäng hôn, baèng nhöõng thoân lôùn hieän ñaïi. Taát nhieân coù laøng lôùn, chaï beù; vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, treân ñaát ñai Vaên Lang coù khoaûng 2000 nôi cö truù nhö theá raûi ra khaép nôi, chuû yeáu laø naèm doïc caùc doøng soâng. Caùc gia ñình ñeàu soáng taäp trung treân cuøng moät khu vöïc nhö kieåu buoân laøng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân chöù khoâng leû teû thaønh töøng choøm 5, 3 nhaø nhö ôû ñoàng baøo caùc daân toäc Vieät Baéc, Taây Baéc ngaøy nay.

Lyù do soáng taäp trung chuû yeáu laø vaán ñeà phoøng thuû vaø truyeàn thoáng giuùp ñôõ laãn nhau.

Ñeå töï veä choáng laïi keû thuø boán chaân vaø hai chaân, quanh laøng coù troàng nhöõng haøng raøo coïc goã nhö trong chuyeän Baùnh chöng baùnh giaày coù gôïi ñeán (1) hoaëc troàng tre, hay ñaép luyõ coù troàng theâm tre, nhö ôû caùc laøng thôøi phong kieán. Taøi lieäu coå cuûa Trung Quoác coù noùi ñeán moät ñaëc ñieåm cuûa laøng xoùm phöông Nam khaùc vôùi aáp lyù phöông Baéc laø loaïi aáp lyù coù thaønh quaùch:" Nöôùc Vieät Nam khoâng phaûi laø nôi aáp lyù coù thaønh quaùch, hoï ôû gaàn khe suoái, ôû giöõa röøng tre" (2). Luõy tre ñoái vôùi xoùm laøng Vieät Nam ngaøy xöa raát quan troïng veà maët phoøng thuû choáng cöôùp, choáng giaëc.

Laøng, nôi ngöôøi soáng gaén boù giuùp ñôõ nhau, cuõng laø nôi ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát gaàn guõi nhau: beân caïnh khu ñaát ôû laø khu ñaát moä, nhö thaáy ôû Ñoâng Sôn, Thieäu Döông, Luyõ Hoaø, Thanh Ñình... (3)

Ngöôøi Vieät coå coi troïng ngöôøi saùng laäp ra laøng, truyeàn thoáng ñoù seõ toàn taïi laâu daøi ôû nhieàu daân toäc soáng treân ñaát nöôùc Vieät Nam: Thôøi phong kieán "oâng khai canh", "oâng khai khaån" seõ ñöôïc thôø laøm thaàn thaùnh hoaøng ôû nhieàu laøng vuøng ñoàng baèng. ÔÛ Taây Nguyeân, ngöôøi coù coâng lao, hay ngöôøi ñöùng ñaàu nhoùm laäp buoân laøng ñöôïc goïi laø "goác laøng", moät danh hieäu cha truyeàn con noái. Goác laøng seõ cuøng vôùi caùc laõo laøng laäp thaønh moät hoäi ñoàng. Hoäi ñoàng naøy giaûi quyeát moïi coâng vieäc, keå caû vieäc xöû kieän; neáu coù chieán tranh, luõ laøng baàu theâm moät "trai xung phong", laøm thuû lónh quaân söï cuûa laøng buoân.

Quyeàn löïc cuûa ngöôøi giaø (quyeàn tröôûng laõo) laø moät thöïc teá phoå bieán ôû caùc daân toäc thôøi ñaïi. Trong thôøi Huøng Vöông, cô quan quyeàn löïc cao nhaát cuûa laøng chaï cuõng laø hoäi ñoàng boâ laõo goàm nhöõng oâng baø giaø coù uy tín trong daân chaï, uy tín aáy ñöôïc xaây döïng baèng nhöõng thaønh tích chieán ñaáu thôøi treû, baèng nhöõng hoaït ñoäng quan taâm ñeán taäp theå, baèng soá löôïng cuûa caûi (ñoà ñoàng, traâu boø...).

Hoäi ñoàng boâ laõo seõ quyeát ñònh moïi vieäc lôùn nhoû, quyeát ñònh dôøi laøng ñi tìm vuøng ñaát môùi phì nhieâu hôn, quyeát ñònh chieán hay hoaø, giaûi quyeát nhöõng vuï giao thieäp hay tranh chaáp, phaân xöû nhöõng vuï vi phaïm tuïc leä, quy ñònh möùc phaït vaï. Trong hoäi ñoàng coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu coù uy tín hôn caû: ñoù laø "tröôûng laõo"(4).

Ngöôøi daân naøo laøm traùi vôùi tuïc leä laøng chaï seõ bò phaït vaï naëng hay nheï; moãi quyeát ñònh cuûa hoäi ñoàng boâ laõo ñeàu ñöôïc moïi ngöôøi tuaân theo. Thôøi phong kieán, ôû noâng thoân ta coøn coù tuïc phaït vaï, vaø thöôøng thöôøng ngöôøi bò xöû trí baèng sö coâ laäp (khoâng ai chòu ngoài vôùi trong caùc cuoäc hoäi hoïp) maø quan treân cuõng khoâng theå can thieäp ñöôïc. Taäp tuïc coù söùc maïnh naøy phaûi coù nguoàn goác töø khaù xöa; ngaøy aáy, neáu coù moät keû naøo ñoù choáng laïi quyeát nghò cuûa hoäi ñoàng boâ laõo thì coù nguy cô hoaëc bò gieát hoaëc bò thaûi tröø ra khoûi taäp theå (5). Noùi chung cheá ñoä laõo quyeàn laø phoå bieán ôû thôøi Huøng Vöông vaø laø nguoàn goác cuûa truyeàn thoáng toân troïng tuoåi Hoàng, tuïc yeán laõo(6), leã thöôïng thoï, vaø nhöõng caâu tuïc ngöõ quen thuoäc: "Soáng laâu leân laõo laøng", "kính giaø, giaø ñeå tuoåi cho, "kính laõo ñaéc thoï"...

ÔÛ thôøi Huøng Vöông moãi laøng chaï ñeàu coù moät ngoâi nhaø chung cuûa coäng ñoàng vôùi kieåu kieán truùc ñaëc bieät hôn caùc nhaø ôû thöôøng. Nhöõng haäu thaân cuûa ngoâi nhaø ñaëc bieät naøy laø: ngoâi ñình laøng cuûa ngöôøi Vieät (7) vôùi nhöõng haøng coät lim, vôùi caùi maùi ngoùi ñoà soä, vôùi nhöõng ñaàu ñao cong vuùt, ngoâi nhaø laøng ôû vuøng Möôøng hay laø ngoâi nhaø laøng (nhaø roâng, nhaø ual, nhaø gôõn) ôû soá ñoâng caùc daân toäc Taây nguyeân, vôùi chieác maùi tranh daøy ñaëc, cao ngaát vaø uoán cong (8).

Treân maët caùc troáng ñoàng Ngoïc Luõ, Hoaøng Haï ñaõ ghi laïi hình aûnh röïc rôõ vaø chính xaùc cuûa ngoâi nhaø laøng naøy vôùi caùi maùi hình thuyeàn coù trang trí baèng hình chim hay söøng traâu, raát gioáng nhöõng ngoâi nhaø laøng cuûa caùc daân toäc thieåu soá Inñoâneâxia ngaøy nay.

Ngoâi nhaø laøng thôøi Huøng Vöông laø nôi thôø thaàn, ñoàng thôøi laø nôi hoäi heø, nôi tieáp khaùch laï, nôi nguû cuûa "trai xung phong" vaø trai laøng vôùi khí giôùi saün saøng xuaát kích khi coù leänh baùo ñoäng ban ñeâm (9). Taát caû nhöõng chöùc naêng xaõ hoäi - vaên hoùa cuûa nhaø laøng coå xöa seõ ñöôïc duy trì trong ngoâi ñình laøng Vieät Nam caän ñaïi.

Quaây quaàn chung quanh ngoâi nhaø laøng laø nhaø ôû cuûa caùc gia ñình döïng theo kieåu tuùp leàu hay kieåu nhaø saøn.

Treân moät soá troáng ñoàng thaáy khaéc hoïa hình aûnh nhöõng chieác leàu coù hai maùi uùp thaúng gaàn saùt ñaát; trong moät soá di chæ khaûo coå laïi thaáy nhöõng neàn nhaø thöôøng coù maøu vaøng quy moâ nhoû deã daøng phaân bieät vôùi maøu ñaát naâu xaùm. Nhöõng neàn nhaø traùt ñaát caù theå naøy vaø nhöõng hoá raùc beáp trong nhieàu di chæ cho thaáy raèng nhaø phaûi ñöôïc che truøm bôûi nhöõng hình thöùc kieán truùc ñôn sô töông töï nhö leàu, tuùp.

Moät kieåu nhaø raát thích hôïp vôùi ñieàu kieän ôû treân neàn ñaát doác, soáng giöõa caây röøng, nöôùc loäi cuûa ngöôøi thôøi Huøng Vöông laø nhaø saøn. Noùi veà nhaø cöûa thôøi aáy, saùch Lónh Nam chích quaùi cheùp : "(Daân Vieät coå) baéc goã laøm nhaø ñeå traùnh hoå soùi".

Cuøng vôùi coâng duïng choáng thuù döõ, caùi theá cö truù theo söôøn doác cuûa ñoài goø, nuùi non cuõng ñoøi hoûi ñoàng baøo caùc daân toäc ôû vuøng Möôøng, vuøng Taây Baéc, Vieät Baéc, Taây Nguyeân hieän nay phaûi ôû nhaø saøn.

Söû thi Ñeû ñaát ñeû nöôùc cuûa ñoàng baøo Möôøng keå veà thôøi kyø vua Dòt Daøng - töông ñöông vôùi thôøi Huøng Vöông (10) - cuõng nhieàu laàn noùi ñeán nhaø saøn: coù nhöõng nhaø saøn cuûa chuùa Möôøng raát to lôùn, quyù giaù.

Moät söï tích raát hay cuûa daân toäc Möôøng veà nguoàn goác nhaø saøn gaén lieàn vôùi con ruøa, con vaät thieân thöông gaëp trong tín ngöôõng vaø thaàn thoaïi cuûa nhieàu daân toäc Vieät Nam, keå raèng:

"... Taù Caàn ñöôïc nhaân daân tin caäy môøi ra caàm ñaàu baûn Möôøng. Ñaõ coù ngöôøi caàm ñaàu thì phaûi coù nhaø cho oâng ta ôû. Nhöng caû coäng ñoàng chöa ai bieát caùch laøm nhaø. Vieäc naøy phaûi nhôø ngöôøi thôï saên Chi Buø Duùt ñi vaøo röøng gaëp Ruøa Vaøng vui loøng baøy caùch cho daân baûn Möôøng laøm nhaø: nhìn 4 chaân ruøa laøm neân 4 coät caùi, nhìn mai ruøa laøm neân maùi nhaø, nhìn xöông soáng, xöông söôøn daøi, xöông söôøn cuït cuûa ruøa laøm ñoøn noùc, laøm rui, nhìn ñuoâi ruøa maø laøm chaùi, nhìn maét ruøa laøm cöûa soå... Theá laø döïng neân nhaø neân cöûa, neân baûn neân möôøng" (11)
_______________________
(1) - Caùc buoân laøng Taây Nguyeân ngaøy nay cuõng thöôøng laøm nhö theá
(2) - Thö cuûa Hoaøi Nam Vöông gtöûi Haùn Vuõ Ñeá (theá kyû 2 tröôùc CN). Nam Vieät ñaây laø chæ nöôùc cuûa Trieäu Ñaø trong ñoù coù Giao Chæ.
(3) - ÔÛ moät soá buoân laøng Taây Nguyeân ngaøy nay cuõng thaáy hieän töôïng töông töï.
(4) - Theo Maõ Ñoan Laâm, taùc giaû saùch Vaên hieán thoâng khaûo; Trieäu Ñaø khi vieát thö cho vua Haùn coù laàn töï xöng mình laø "Man di ñaïi tröôûng laõo"
(5) - ÔÛ nhieàu daân toäc Taây Nguyeân thôøi caän hieän ñaïi cuõng coù taäp tuïc töông töï.
(6) - Töùc laø laøng nöôùc môû tieäc khoaûng ñaõi caùc cuï giaø leân 50,60,70 tuoåi.
(7) - ÔÛ moät soá ñình laøng coøn thaáy di tích kieán truùc theo loái nhaø saøn coå xöa: ñình Taây Ñaèng, ñình Chu Quyeán ôû Haø Taây, ñình Ñình Baûng ôû Baéc Ninh v.v...
(8) - Haàu heát taát caû caùc daân toäc thieåu soá ôû Ñoâng Nam AÙ töø Mieán Ñieän, Thaùi Lan cho ñeán Inñoâneâxia vaø Nam Ñaûo ñeàu coù ngoâi nhaø laøng naøy.
(9) - Nhö phong tuïc nhieàu daân toäc ôû Taây Nguyeân ngaøy nay.
(10) - Nhaø söû hoïc Traàn Quoác Vöôïng ñaõ chöùng minh raèng vua Dòt Daøng (hay Yòt Yang, Gòt Giang) laø moät daïng coå cuûa Vieät Vöông theo Quaùch Ñieâu, taùc giaû cuoán Hoaø Bình quan lang söû löôïc, ngöôøi Möôøng thöôøng hay ñoàng nhaát vua Dòt Daøng vôùi vua Huøng, vua Thuïc.
(11) - Xem Ñeû ñaát ñeû nöôùc , söû thi daân toäc Möôøng, Ty Vaên hoùa Thoâng tin Thanh Hoaù xuaát baûn, 1976 trang 64-71